W trakcie poprzedniego odcinka zastanawialiśmy się nad przyczynami popularności pojęcia „narodu” w dyskursie publicznym. Miniona kampania wyborcza kandydatów na prezydenta Rzeczpospolitej ujawniła nieodpartą pokusę do używania stereotypów narodowych. Stereotypy narodowe jako element kampanii propagandowych różnych ruchów politycznych występowały bardzo często w toku XX w. i pierwszych dekadach XXI w. Niewątpliwie związane to było ze zjawiskiem omawianym wcześniej – postawieniem „narodu” w centrum dyskursu publicznego związanego z funkcjonowaniem państwa i zamieszkujących go mieszkańców. Czy jest to zjawisko wyjątkowe? Czy stereotypy narodowe „wymyśliła” demokratyzacja życia politycznego w państwach narodowych? Taka hipoteza nie wydaje się prawdziwa.
Długi rodowód
Z formułowaniem ogólnych sądów, dążących do wzbudzenia emocji wśród „swoich”, a opisujących wyraziście kluczowe cechy „onych”, spotykamy się od starożytności. Od późnego średniowiecza wierszowane wyliczanki lub fragmenty obszerniejszych utworów zawierały tak zwane „charakterystyki nacji” („proprietates nationum”).
Ich popularność rośnie od XV w. Ale także wcześniej w kronikach znajdziemy stereotypowe, często czerpane z wcześniejszych utworów opisy cech sąsiednich narodów, rzadziej – mieszkańców krain oddalonych od wspólnoty autora. Rzadko zawierały one innowacyjną treść.
Bardzo często budowano je według modelu binarnego – „nasze” pozytywne cechy znajdowały odpowiednik w negatywnych cechach innych nacji. Czasami wręcz sięgano po powstałe w innych rejonach Europy utwory i zmieniano jedynie nazwy ludów, by przekazać czytelnikowi klarowny obraz jego „narodowego” otoczenia.
A z drugiej strony pewne klisze opisujące nacje w dyskursach potrafiły przetrwać wieki kształtując ogląd nacji przez pokolenia odbiorców. Tę trudną do pogodzenia dwoistość – sięganie w opisie nacji po przypadkowe zestawy epitetów i cech oraz trwanie pewnych zestawów cech związanych z konkretną nacją – tłumaczy kontekstowy charakter etnicznych stereotypów.
Stereotyp jako narzędzie
Stereotypy są narzędziem, skrótowym, nastawionym na wzbudzenie emocji komunikatem zderzającym nas i „ich”. Cel tego zderzenia bywa różny – budowa własnej dumy, poczucia odrębności, ale czasami także tworzenia więzi między nacjami (jak przekonanie o bliskości narodów polskiego i węgierskiego).
Do różnych celów wykorzystywano różne zestawy stereotypów. Ale musiały one nieść jednoznaczny, łatwo rozpoznawalny przez odbiorców przekaz. Stąd tak chętnie sięgano po obrazy i określenia znane. Jednocześnie nie jest tak, że stereotypy narodowe nie ulegają zmianie. Przeciwnie, historyczne okoliczności potrafią diametralnie zmienić wyobrażenia o grupach etnicznych.
Klasycznym przykładem są stereotypowe opinie o Niemcach – brutalnych i chciwych wojownikach w IX-XI w., wojowniczych, ale reprezentujących najwyższą kulturę rycerską oraz przedsiębiorczych i pracowitych mieszczan w XII-XV w., zwolennikach protestanckiej zmiany wyznaniowej z jednej strony i reformy katolickiej z drugiej w XVI-XVII w., uczonych, poetach i pisarzy pełnych emocji i geniuszu twórczego w XVIII-XIX w., zorganizowanych, chcących dominować nad otoczeniem do 1945 r., dziś – głównie nadmiernie zdyscyplinowanych, dobrze zorganizowanych, ale też zarozumiałych i protekcjonalnych.
Czy jesteśmy skazani na stereotypy
Różne wątki dawnych stereotypów powracają, ale generalny obraz może się zmieniać. I to głęboko, jak uczy odbiór w Niemczech polskich umiejętności ekonomicznych – od „polskiej gospodarki” („polnische Wirtschaft”) do „gospodarności w Polsce” („Wirtschaft in Polen”).
Stwierdzić, że stereotypy narodowe to kłamstwa – jest zbyt prosto. Zawarte w nich treści bardzo często oddają reakcję pewnej grupy na spotkanie z „innymi” w bardzo określonych kontekstach. Tam, gdzie mamy do czynienia nie z jednym przekazem, kopią innego utwory, lecz powszechnym występowaniem pewnych charakterystyk, mogą one mieć związek z pewnymi realnymi cechami wspólnoty. Tyle, że ich znaczenie, intensywność czy charakter mogą być dowolnie zmieniane przez środowiska ten stereotyp rozpowszechniające.
Według badań z początku XXI w. powszechny w Europie stereotyp Polaków to ultrakatoliccy, nadużywający alkoholu, ze skłonnością do antysemityzmu. Każdą z tych cech możemy znaleźć w naszej społeczności – ale z pewnością nie podpisałbym się pod sądem, że w takim natężeniu i zestawie charakteryzują one Polaków. Stereotyp wyolbrzymia, czyni powszechnym coś, co jest tylko elementem kultury pewnej grupy. Aby stereotyp wprowadzony do obiegu informacyjnego sam się replikował i rozszerzał swój zasięg, osoba, która z tą grupą się zetknie, powinna dostrzec jej cechę obecną w stereotypie – i odczytać ją w sposób zaprogramowany przez jego twórców.
Stereotyp jako zwierciadlane odbicie nas samych
Stereotyp nie może być źródłem wiedzy o danej nacji lub narodzie. Ale na pewno jest źródłem informacji o nastawieniu twórców i promotorów konkretnej wersji stereotypu do ich otoczenia. Bardzo często wykorzystywanie stereotypów sygnalizuje prostą strategię polaryzacji – dobrzy „my” kontra źli „oni”.
Ale czasami cele są inne. Jak wtedy, gdy stereotyp niższego rozwoju kulturalnego, gospodarczego, społecznego służy uzasadnieniu dążeń do zdominowania sąsiadów czy współmieszkańców. Czasami będąc wstępem do zbrodniczych praktyk akulturacyjnych czy wręcz ludobójstwa.
Stereotypy narodowe służą komunikacji. Upraszczają ją i przyśpieszają przejęcie czyjegoś punktu widzenia. Bo przede wszystkim służą konkretnym celom. Zadaniem nauczycieli, w tym nas, historyków, jest pokazywać ich historyczne uwarunkowania. Zarówno w sensie źródeł ocen zawartych w stereotypach, jak – przede wszystkim – celów, dla jakich były formułowane i rozpowszechniane.
Po to, byśmy nie podejmowali decyzji pod wpływem stereotypów o innych. Ale żebyśmy rozumieli, dlaczego ktoś chce, byśmy myśleli tak, jak on.
