Przypadki w historii stanowią jeden z aspektów analizowania przeszłości. Czy historia jest przewidywalna? Czy wydarzenia zawsze mają swoją przyczynę? Jaką rolę pełnią niespodziewane wydarzenia? Czy możemy sobie wyobrazić historię bez przypadków? Są jedynie marginesem historycznego dziania się? A może historią rządzą różne reguły, a nawet historyczne prawa? Jak myślenie procesowe wpływa na postrzeganie historii? Pytania i jeszcze raz pytania, które można mnożyć. Jak na nie odpowiedzieć?
Reguły w historii
Cechą natury człowieka jest dążenie do zrozumienia, wyjaśnienia. Dlatego otaczający go świat próbuje opisać nie tylko poprzez podejście sprawozdawcze, ale i za pomocą generalizacji, reguł. Powoduje to, że oswaja go, na wywiedzionej zasadzie buduje swą pewność. Podobnie jest z historią.
W przeszłości często szukamy jakiś prawideł, traktujemy ją jako proces, który rządzi się zasadami, rozwija się mniej więcej zgodnie z nimi. Na wiedzy o historycznym rozwoju budujemy także ogląd teraźniejszości. Wystarczy sięgnąć do pierwszego lepszego medium, by się o tym przekonać. Znajdziemy tam wiele odwołań do przeszłości. Historia jest traktowana jako klucz do zrozumienia teraźniejszości.
Ale czy tak jest na pewno? Czy szukanie analogii do wydarzeń z przeszłości oddaje złożoność procesu historycznego? Czy uwzględnia się większość okoliczności, czy też dokonuje takiej selekcji, która pozostawia na boku „wyjątki od reguły” ?
Przypadek
Mimo iż szukamy oparcia w przeszłości dla zrozumienia teraźniejszości, często nie uwzględniamy roli przypadku. Wydaje nam się, że sprawy potoczyły się tak, jak potoczyć musiały. A co z autonomią działania i nieprzewidywalnością części zdarzeń? Dyskusja toczy się na polu określonym z jednej strony przez determinizm, z drugiej przez woluntaryzm. No i jeszcze jest coś trudno uchwytnego i wytłumaczalnego. Nazywaliśmy to niegdyś Losem, Opatrznością.
W historii możemy wskazać wiele przykładów rozwoju wydarzeń wbrew ludzkim założeniom i mozolnym niekiedy przygotowaniom. Dotyczy to wojen, ale także innych wydarzeń, które uważamy za przełomowe. Nieraz nagła śmierć jednego z władców / polityków może całkowicie zmienić bieg historii. W naszym podcaście przytaczamy przykłady z odległej historii, ale też współczesnej.
Uwzględnienie roli przypadku w rozważaniach historycznych, jest konieczne, choć lokuje się blisko snucia alternatywnych scenariuszy i dywagacji. W ten sposób podkreśla się wszakże wielowymiarowość i wielowątkowość historii.
Powracanie historii
Uwzględnienie przypadku w historii stawia w wątpliwość manifestowane niekiedy przekonania, że oto historia powraca. Czasami wydaje się nam, że pewne zjawiska są znajome, zachowania ludzie są jakoby niezmienne. W obecnych systemach politycznych chcemy dostrzegać echo dawnej historii, podobnie w działaniach niektórych polityków itp.
Popularne jest powiedzenie, że historia lubi się powtarzać, raz raz jako dramat, raz jako farsa (K. Marx). Każde z wydarzeń posiada wszak swoją specyfikę, nieporównywalność. Z tym większą ostrożnością należy pochodzić do wszelkich analogii i budowanych na ich podstawie scenariuszy rozwoju wypadków nam współczesnych.
W historii nie należy szukać powtórek, lecz poznawać ją w jej złożoności. To jak wygląda nasze tu i teraz nie jest przesądzone. Aktywność jednostki, jak i aktywność grup ludzi, ruchów masowych może się inspirować minionym, ale tak czy inaczej podąża własną drogą.
